چکیده :
از متون ایرانیان باستان چنین برمی آید که هر گاه شخصی عملی خلاف اخلاق یا شرع مرتکب می شد، به عنوان کفاره ی گناه خود باید به یک اقدام سودمند اچتماعی قیام می کرد تا روح خود را از عقوبت آن گناه و عذاب دوزخ رهایی بخشد و بدین ترتیب ضمن پالودن روان خود، به آرامش ابدی در آن دنیا نیز دست یابد. از آنجا که “توبه ” جنبه ی شخصی داشت ، باید اعتراف به گناه توسط شخص گناهکار و در زمان حیات خودش در این دنیا انجام می گرفت، ولی با گذشت زمان بنابردلایل گوناگون به افراد اجازه داده شد ، به جای دیگری، مراسم اقرار به گناه و توبه را به جا بیاورند و کفاره ی گناه را که کم کم به اظهار ندامت و پشیمانی صرف محدود شده بود ، به نیابت از طرف فرد خطاکار به عهده بگیرند. همچنین بعدها نوعی از خرید گناه نیز در ایران مرسوم گردید و سرانجام اگرچه نیت اصلی “توبه” همچنان پاک و منزه پابرجا ماند ولی راههای جبران گناه در طی قرون دچار دگرگونی شد.
واژگان کلیدی: توبه ، دعای پتت، گیتی خرید. آمرزش نامه ،نیابت
با نگاهی اجمالی به تاریخ ادیان درمی یابیم که توبه و پشیمانی از گناه، از دیرباز در همه ادیان مرسوم بوده و آن را عملی پسندیده برای آرامش روح در هر دو جهان می دانستند. اما نکته اصلی اینجاست که در سایر ادیان بجز ایران باستان ،هر گاه شخصی عملی خلاف اخلاق یا شرع مرتکب میشد ،به عنوان کفاره گناه خود باید دست به یک اقدام سودمند اجتماعی و عام المنفعه می زد که البته تبعات مالی هم به دنبال خود داشت. همان طور که دیدیم به عنوان نمونه در فرگرد چهاردهم کتاب “ویدیودات”-یا “قانون ضد دیو” که مربوط به احکام شرعی و بخشی از کتاب کهن اوستا می باشد- به اقدامات عامل المنفعه بسیاری اشاره شده است که “تائب ” برای کفاره روح خود باید انجام دهد تا توبه اش در درگاه خداوند پذیرفته شود.گوشه ای از این خیرات و مبرات و اعمال سودمند را چنین می توان نام برد:
وسایل مورد نیاز آتشکده (همچون تقدیم ده هزار بسته هیزم خشک از چوب سخت) را تقدیم موبدان کند،به کشاورزان وسایل زراعت را ببخشد و به سپاهیان ساز وبرگ نظامی و ابزار جنگ هدیه کند،کشتن حیوانات مضر و حشرات موذی (خرفستران ها) ، حفر ده هزار گودال برای غسل مس میت، حفر یک جوی آب به عمق یک گام و عرض یک گام، پیشکش یک قطعه زمین زراعی به مردمان پرهیزگار زردشتی ، احداث چهارده پل بر روی آبجاری، سیر کردن هجده پرهیزگار زردشتی… پس دیدیم که این دستورات شرعی قرنها در نزد ایرانیان باستان جاری بود و هیچگاه به اظهتر ندامت صرف اکتفا نمی شد،و نکته مهم دیگر اینکه توبه و کفاره آن باید در زمان حیات شخص انجام می گرفت و از طرف دیگر،کسی نمی توانست به نیابت از جانب دیگری اقدام به توبه یا “تادیه” کفاره نماید.
چه تغییراتی با گذشت زمان در شرایط توبه و کفاره گناه ایجاد شد ؟
با گذشت قرن ها ،تحت تاثیر تبلیغات مسیحیان در قرون وسطی، شرایط توبه و کفاره گناه در نزد ایرانیان دستخوش دگرگونی شد. در اروپا، کلیسای کاتولیک رومی برای توبه تشریفات خاصی قایل شده بود،بدین ترتیب که مسیحیان کاتولیک ناگزیر بودند ،حداقل سالی یک بار نزد کشیش “توبه شنو” بروند و به گناهان خود اعتراف نمایند. در طول سال نیز، هر بار گناهی از آنان سر می زد،نزد همین شافی یا “توبه شنو “می شتافتند و کشیش پس از شنیدن اعتراف که باید حتما محرمانه باقی می ماند و فاش نمیشد ، مجازاتی از قبیل نماز و دعا به عنوان “کفاره گناه” تعیین می کرد. با انجام این آیین مقدس و بجا آوردن کفاره مقرر،روح گناهکاران از فعل گناهی که مرتکب شده بودند ،پاک میشد و از عقویت پس از مرگ رهایی می یافتند. ناگقته نماند که شرط اصلی اجابت توبه در پیشگاه خداوند همان “اخلاص درونی” شخص گناهکار بود که با پروردگار خود عهد ببندد که هرگز دوباره مرتکب آن گناه نگردد.
این اعتقاد که به وسیله اوراد و ادعیه میتوان در آن دنیا از مکافات عمل زشت خود در امان بود، بعضی از اقشار سطح پایین جامعه ایران باستان را نیز اندک اندک فراگرفت و فلسفه توبه و کفاره آن را به راه تازه ای کشاند که کفاره گناهان خود را در تمام زمینه های اخلاقی ،دینی و مطهرات ،توسط اوراد و اذکار پرداخت نمایند. بدین ترتیب بخصوص قشر عوام و همچنین کم درآمد اجتماع ،برای تادیه گناهان خود را آسانتری یافتند.
تغییر عمده بعدی که توبه را به راههای دیگری کشاند، موضوع “نیابت”بود. یکی از بدیهیات دین زردشتی آن بود که چون گناه جنبه شخصی داشت و گناهکار شخصاً مسوول فعل خلاف خود بود، باید در “زمان حیات” خود اقدام به توبه و اصولاً هر کار خیر می کرد. با بروز مساله “نیابت ” این امر نیز دچار دگرگونی شد و بازماندگان شخص درگذشته اجازه یافتند ،برای رستگاری روح درگذشتگان خود طلب مغفرت کنند و در نتیجه کفاره مقرر را نیز ادا نمایند تا “متوفی” در آن دنیا از عقوبت گناهانی که در این دنیا مرتکب شده ،معاف گردد. نا گفته نماند که بسیاری افراد، از همان هنگام نیز اعتقادی به این امر نداشتند و همچنان معتقد بودند و هستند که توبه و کار خیر باید در زمان حیات شخص صورت گیرد تا موجب بخشایش گناهان او شود.
یکی دیگر از تغییراتی که کفاره گناه را به راه جدیدی کشاند رسم “گیتی خرید” – که به وسیله آن از مصایب دوزخ در امان می ماندند – یا همان رسم “فروش بخشایش”(آمرزش نامه) بود که مسیحیان قرون وسطی برای رهایی از عقوبت گناه بدعت نهاده بودند. این رسم یکی از تشریفات مذهبی بود که پیش از مرگ به عمل می آوزدند تا” آن دنیا” را بخرند و رستگار گردند. البته امروز جایگزین آن رسم، “دعای پتت- Petit” یا دعای توبه می باشدکه در وقت نزع روان ضروری است که “دعای پتت” را بخوانند.
بن مایه ها :
۱ . فکری ارشاد، جهانگیر، توبه در ایران باستان، نشریه دانشکده ادبیات تبریز. ۱۳۸۲ ،
۲. مزداپور، کتایون، تداوم آداب کهن در رسم های معاصر زرتشتیان ایران، سخنرانی بین المللی آیین های کیش زردشتی،۱۳۸۱(۲۰۰۲ ).