مقایسۀ یک بیت از گلستان سعدی با دیدگاه هندوها با کتاب تحقیق ماللهند ابوریحان بیرونی 
نویسنده : دکتر سهیلا قایم مقامی

سعدی شیرین سخن ، درنخستین باب گلستان ” سیرت پادشاهان” می فرماید :
باران که در لطافت طبعش خلاف نیست/در باغ لاله روید و در شوره بوم، خس
     سخن سعدی در گلستان با انسانی است که باید باشد ، نه انسان گونه ای که اکنون هست. شرایط و مولفه هایی را که او برای این انسان در نظر می گیرد کم نظیر بوده و اگر هر فردی با این مولفه ها بار بیاید و انس بگیرد ، به انسانی کامل و اندیشمند تبدیل می گردد که همان میوه ایده آل درخت انسانیت سعدی به شمار می آید؛ که به گفته ی خود او “تن آدمی شریف است به جان آدمیت / نه همین لباس زیباست نشان آدمیت ” . معیارهای اخلاقی ، تربیتی و همچنین دیدگاه های روانشناسی بی مانند سعدی، با مهارت و استادی با نثری زیبا در قالب حکایت های سهل و ممتنع ، در هشت باب ارائه شده است. سعدی در باب نخست یعنی “سیرت پادشاهان ” همچون یک آموزگار بزرگ اخلاقی بر نقش تعلیم و تربیت تکیه می کند که گاه رویکردی فردی و گاه اجتماعی دارد :

گرچه سیم و زر ز سنگ آید همی / در همه سنگی نباشد زرّ و سیم

بر همه عالم همی تابد سهیل / جایی انبان می کند جایی ادیم 

یا :
پرتو نیکان نگیرد هر که بنیادش بد است / تربیت نااهل را چون گردکان بر گنبد است
یا:
ابر اگر آب زندگی بارد/ هرگز، از شاخ بید برنخوری
با فرومایه روزگار مبر / کز نی بوریا شکر نخوری

و گاه از تربیت معنوی سخن می گوید:
هر دم از عمر می رود نفسی / چون نگه می کنی نمانده بسی
ای که پنجاه رفت و در خوابی / مگر این پنج روزه در یابی

اما نکتۀ  جالب اینجاست که سعدی ( ۶۰۶ – ۶۹۰ هـ.ق) گرامی ، با اینکه تقریبا دویست سال پس از ابوریحان بیرونی(362-440 هـ.ق) زندگی می کرده ، شاید به کتاب ارزنده و ماندگار ابوریحان بیرونی یعنی کتاب تحقیق ماللهند   توجه داشته ؛ چرا که بیرونی نیز همین مضمون   (باران که در لطافت طبعش خلاف نیست ) را ، به نوعی دیگر اززبان هندوها در کتاب تحقیق ماللهند  بیان می کند که :« مردم بر این باور هستند که روح همچون بارانی که از آسمان می بارد ، همیشه از سرشتی یکسان برخوردار است، ولی اگر همین باران  در ظرف های گوناگونی همچون : طلا، نقره، شیشه ، سفال ، خاک رس و یا خاک شور (زمین شوره زار)  جمع گردد ؛ ظاهر ، طعم و بوی آن با هم تفاوت پیدا می کند. روح نیز بمانند باران ، در ظروف گوناگونی که نام آنها قالب خاکی انسان است فرود می آید؛ چرا که روح تنها هنگامی می تواند در ماده (جسم ) تاثیر داشته باشد که در تماس تنگاتنگ  با آن باشد ؛ یا به تعبیر دیگر، همچون باران در قالب جسمانی ما ببارد و به ما زندگی بخشد.»

از دیدگاه تربیتی ، می توان چنین نتیجه گرفت که تنِ خاکی انسان، در سایه ی تعلیم و تربیت و “خون از دیدگان پالودن” ؛ قابلیت تبدیل شدن به ظروف گرانبها را به دست می آورد؛ چراکه انسان، بدون اخلاق و ارزشهای اخلاقی و همچنین بهره گیری از نَفَسِ پیران کارآزموده ،هرگز نمی تواند به جایگاه واقعی خود دست یابد .

سخنی در باره ابوریحان بیرونی و کتاب ارزشمند تحقیق ماللهند :

   ابوریحان  بیرونی از دانشمندان پرآوازه ایران و اسلام در قرن پنجم هجری می باشد. در روزگاری که همه اطرافیان او شهرها و معابد هند را به صورت غنایمی پربهاء می دیدند و در شرایطی که دیگران هندوان را مردمی بت پرست می پنداشتند وی در جستجوی گنجینه های حکمت و معرفت هندوان به سرزمین هند عزیمت نمود و با آموختن زبان سانسکریت و رجوع به منابع اصیل هندی و مشاهده در زندگی روزمره مردم کوشید تا چشمان مسلمانان را به میراثهای فرهنگی و دستاوردهای علمی هندوان بگشاید. چرا که آنچه که در کتابهای پیشین در باب عقاید و مذاهب هندوان آمده بود. از نظر بیرونی به دلیل ناتوانی و عدم شناخت مؤلفین ساختگی و ناقص می نمود. حاصل تلاش بیرونی در این مهم نگارش کتاب «تحقیق ماللهند» بود که مهمترین اثر دانشمندان اسلامی آن عصردر هندشناسی به شمار می آید.کتاب تحقیق ماللهند اثر ابوریحان بیرونی کتابی دائرهالمعارف گونه در هند شناسی به زبان عربی و مربوط به قرن پنجم هجری قمری می باشد. این اثرشامل موضوعاتی همچون عقاید دینی، آراء فلسفی، ادبیات، تاریخ، تقویم، نجوم، جغرافیا، آداب و رسوم هندوان، احکام شرعی و مردمشناسی هندوستان می باشد و از لحاظ تاریخی اولین کتابی است که شرح عینی، علمی و کامل یک فرهنگ را نشان داده و آن را با فرهنگ دیگر ملل مقایسه کرده است. همچنین این کتاب به لحاظ زبانشناسی و تاریخ ادیان حائز اهمیت می باشد. هفت بخش نخست کتاب تحقیق ماللهند  ابوریحان بیرونی مربوط به موضوعات فلسفی می باشد.

بهترین ترجمه از کتاب تحقیق ماللهند ابوریحان بیرونی  به زبان انگلیسی توسط ادوارد زاخائو ، خاور شناس بزرگ آلمانی (1845 – 1920 م)  می باشد .

 

 

بن مایه :

خزائلی محمد، ، شرح گلستان سعدی، تهران، انتشارات جاویدان، چاپ پنجم، بهار 1363.

کرامتی، یونس (۱۳۸۳). «بیرونی». دائرهالمعارف بزرگ اسلامی. ۱۳. تهران: مرکز دائرهالمعارف بزرگ اسلامی.

 

 

Abureyhan-e-Biruni; Azkaee.P;New design Pub;Tehran; 1997

 

 

 Hhttps://WWW. List of Renaissance  Men; Last modified 1 November 2013; at 19:43

ابوریحان بیرونی در دانش‌نامه‌ی جزیره