زندگی با درخت یا بی درخت

   به مناسبت 15 اسفند روز درختکاری 

در ایران روز ۱۵ تا ۲۲ اسفند ماه به عنوان «هفته منابع طبیعی» نامگذاری شده‌است که نخستین روز این هفته یعنی ۱۵ اسفند «روز درختکاری» است. اما پیشینه این روز به روزگارانی کهن تر بازمی گردد. چراکه کاشتن درخت و گیاه از دیرباز در ایران مقدس بوده است. و  در نگاره ها و آثار باستانی مانند حجاری های دوره هخامنشی در تخت جمشید نماد درخت یا سرو دیده می شود.

به گزارش ایمنا، سرو به دلیل اینکه درخت  همیشه سبز است همواره در ایران از اهمیت خاصی برخوردار بوده است. سرو 4000 ساله ای در نزدیکی ابرقو(یزد) وجود دارد که آن را سرو زرتشت هم می نامند. به غیر از نگاره ها و حجاری ها در پارچه بافی ها هم به گونه ای نماد گیاه یا درخت همان سرو خمیده که بعدها(ترمه) نامیده شد دیده می شود. در سایر هنرهای ایرانی مانند مینیاتور هم درخت جای ویژه ای دارد. در اوستا یکی از شش مرحله آفرینش را آفرینش گیاه می دانند.

 درخت  کاشتن آن در فرهنگ ایران باستان:
   درخت کاشتن هم از قدیم در ایران رواج داشته است، چنانکه هر فرد زرتشتی به هنگام زایش و تولد فرزند خود موظف بود یک نهال(غالبا در خت سرو) را بکارد و درخت را به نام فرزند خود بنامد. همراه با بزرگ شدن نهال و درخت، فرزند هم بزرگ و برومند می شد. این اندیشه هنوز هم در بین زرتشتیان رایج است. در تاریخ آمده است که ایرانیان از آغاز به درختکاری علاقه مند بوده اند و در ایران بوستان ها و باغ های آبادان بسیاری بوده است. 

زنده یاد دکتر بهرام فره وشی در اهمیت درخت کتاب ارزشمند “ایرانویچ” چنین می نویسد :”کسی که در دشتهای خشک و پهناور  ایران سفر کرده است ؛ بخوبی به ارزش و تقدس آب و درخت و گیاه آگاه است . قوم روستایی گله پرور ایرانی ، از هنگامی که پای بر این سرزمین گذاشت و در این دشت گسترده ،  در کنار  واحه های کوچک و بزرگ به زندگی پرداخت ، به آب و درخت  ارجی گران نهاد ، زیرا آب و درخت در این سرزمین به آسانی و فراوانی به دست نمی آید، درختی که شاخی برمی آورد و سایه ای می افکند، گاه حاصل دسترنج چندین نسل گذشته است که فرسنگها در دل زمین قنات ایجاد کرده اند و یا آب از چاههای گود بیرون آورده اند و پیداست که محصول چنین رنجی ، تقدس آمیز است و درختانی چون چنار و سرو و انار که کم وبیش زندگی درازی دارند، خاصه به هنگام کهنسالی موردستایش و پرستش قرارمی گیرند و هنوز در ایران درختان کهنسال ، فراوان وجود دارد که مردم برای برآوردن نیازهای خود بدانها روی می آورند و حتی در برخی از نواحی جنوبی ایران، نخل ها را دارای نوعی زندگی بین انسان و گیاه می پندارند و با درختان کم بار، سخن می گویندد و آنها را به باروری برمی انگیزند.

درخت و ارزش آن  در فرهنگ ایرانی :

همان طور که گفتیم درخت از دیرباز  در ایران مقدس بود  و در نقش های مختلف تاریخی ایران  “نقش درخت زندگی” یکی از مظاهر مذهبی بود که از دوران های پیش از تاریخ تا دوران پس از ساسانیان همواره زینت گر ، اشیاء نقش دار بوده است. هنوز هر جا که تک درخت اناری بر سر پشته ای روییده است ، مورد پرستش مردم است و دستهای نیازمند مردم بر آنها گره ها می زنند.

ارزش درخت در ایران چنان بود که اگر کسی درختی را می شکست، مجبور بود به جرم این گناه مبلغی بپردازد و یا چندین درخت بنشاند.

پادشاهان هخامنشی به پروردن درخت  توجهی ویژه داشتند و در پیرامون کاخهای خود باغهای بزرگ پردرخت ایجاد می کردند که بدانها “پردیس ” می گفتند و همین باغهای پردرخت  و زیبای دوران هخامنشی است که مفهوم “Paradis ” به معنی بهشت را در یونان کهن و سپس در کشورهای اروپایی به وجود آورد.

احترام ایرانیان به درخت :

ایرانیان با احترامی که به درخت می گذاشتند توانسته بودند پهنه های  سر سبز وسیعی را  در سرزمین ایران به وجود آورند، به طوری که تا سد سال  پیش بسیاری از سرزمین های خشک و بی درخت کویری پوشیده از جنگل های سرسبز و انبوه بود و جهانگردان خبر از جنگل های بزرگی می دهند که در زیر سایه آنها راه پیموده اند  و امروز از آن جنگل ها جز دشت های خشک چیزی بجای نمانده است  و تنها تک درخت های کهنسال “گز یا تاغ” گواه روزگار آبادانی این دشت هاست ….

 نقش درخت زندگی در آثار به دست آمده از تمدن باستانی جیرفت (تپه جیرفت)

درخت زندگی در کاشی کاری دوره صفویه

                                          نقش   درخت زندگی در فرش

سنت دخیل بستن به درختان :

  خرافه پرستی هر چند  از عادات ناپسندی است که به راحتی  از ذهن و زبان انسانها پاک نمی شود و همواره “از شکلی به شکل دیگر درمی آید” اما در برخی از باورهای خرافی مثل دخیل بستن به درختان ، شاید فلسفه ای ارزشمند نهفته باشد ؛ که همان احترام به آفریده های اهورایی  و قائل شدن حق حیات و زندگی برای سایر موجودات است. البته سنت دیرین دخیل بستن در حال حاضر نیز  نه تنها در ایران رواج دارد بلکه می توان  اثبات کرد که این سنت در سرتاسر جهان وجود دارد. در کشورهایی چون انگلیس، اسکاتلند و ایرلند این سنت را با نام “چاه کلوتی” می شناسند. کلوتی در زبان عامیانه مردم اسکاتلند، معنی لباس را می دهد. مردم کشورهای ذکر شده در بالا، با بستن تکه پارچه ای از لباس هایشان به درخت دخیل می بندند.  آنها ابتدا تکه پارچه ای از لباس هایشان را در چاه مقدس شسته و به درخت بسته و دعا می کنند . آنها حتی بر این اعتقادند که لباس شسته شده در چاه مقدس را اگر قبل از گره زدن به درخت، به بدن بیماران خود بکشند، تا زمانی که آن پارچه بر روی درخت پوسیده می شود، بیماری از بدن بیمارشان خارج شده و از بین می رود.

دخیل بستن به درختان در گلستان سعدی :

مهمان پیری بودم در دیار بکر که مال فراوان داشت و فرزندی خوبروی. شبی حکایت کرد که مرا به عمر خویش بجز این فرزند نبوده است .  درختی در این وادی، زیارتگاه است که مردمان به حاجت خواستن آنجا روند. شبهای دراز در پای آن درخت به حق بنالیده ام تا مرا این فرزند بخشیده است . شنیدم که پسر با رفیقان آهسته همی گفت :« چه بودی که من آن درخت را بدانستمی کجاست تا دعا کردمی و پدر بمردی.»

خواجه شادی کنان که پسرم عاقل است و پسر طعن زنان که پدرم فرتوت. 

سالها بر تو بگذرد که گذار/ نکنی سوی تربت پدرت

تو بجای پدر  چه کردی خیر!/ تا همان چشم داری از پسرت 

بن   مایه:

آموزگار، ژاله، تاریخ اساطیری ایران، تهران ، انتشارات سمت، 1389.

خزائلی، محمد، شرح گلستان سعدی، تهران، سازمان انتشارات جاویدان، چاپ پنجم 1363.

دادگی ، فرنبغ، بندهش، مهرداد بهار، تهران، انتشارات توس، چاپ اول 1369.

رضی، هاشم، اوستا، تهران، موسسه فرهنگی و انتشاراتی فروهر، 1374.

فره وشی ، بهرام ، ایرانویچ، انتشارات دانشگاه تهران ،اسفند ماه 1365.

هینلز، جان ، شناخت اساطیر ایران ،  ژاله آموزگار، احمد تفضلی، تهران،نشرچشمه،چاپ اول ،1368.