دکتر سهیلا قائم مقامی ، مدیر مسؤول مؤسسه ی فرهنگی هنری “اندیشه های بیرونی (انشان)”
چکیده : ابوریحان بیرونی یکی از چهره های برجسته ای است که شاید نظیر او دیگر هیچگاه درتاریخ ایران زمین تکرار نشود ، او دانشمندی که توانسته است در حدود ۱۰۰۰ سال پیش با نوشتن کتاب« تحقیق ماللهند » در ۸۰ بخش با موضوعات مختلف نجوم ، ریاضیات ،طب ، جغرافیا ؛ تاریخ ، فرهنگ ، آداب و رسوم ، مردم شناسی ، اسطوره ، اعتقادات دینی ، فلسفی مردم هند را ، نه تنها به ایرانیان بلکه همه ی جهانیان معرفی کند و از این رهگذر است که او را حلقه ی اتصالِ دو تمدن ایران و هندوستان نام نهاده ایم . بیرونی برای یادگیری فرهنگ و تمدن هندوستان ، حدود ۱۳ سال از عمر گرانبهای خود (۴۲۱-۴۰۸هـ.ق) را در خدمت و مصاحبت محمود غزنوی گذرانده و در بیشتر لشکرکشیهای محمود غاصب وی را همراهی و از نزدیک و به چشم خود شاهد ویرانی های نیروهای متجاوز او در شهرهای هندوستان بوده است . اگرچه بیرونی به سختی می توانست خود را با این اوضاع تطبیق دهد؛ اما همراهی با محمود به او این فرصت را می داد که به هندوستان سفر کند و با آثار دانشمندان صاحب نام آن دیار آشنا گردد و آثار متعدد او که در ارتباط با هندوستان است خود گواه این مدعا است. بیرونی علاوه بر کتاب “تحقیق ماللهند” که روشِ علمی او در این دایره المعارف بسیار دقیق و جامع است ؛ بیست اثر دیگر در سایر موضوعات مربوط به هندشناسی دارد. نکته جالب اینجاست که روش بیرونی در هندشناسی آن نیست که خود سخن بگوید، بل مجال می دهد تا هنداون سخن بگویند و تصویری که او از تمدن هند ارائه می کند، همان گونه است که خود هندوان ترسیم کرده اند .
هنگامی که ابوریحان مشغول نوشتن کتاب ماللهند است درست مصادف با زمانی است که سلطان به تاراج ثروت هندوستان مشغول است؛ صدای چکاچک شمشیرها در همه جا شنیده می شود، تمام شهرها به آتش کشیده می شوند و معابد غارت می شوند؛ اماخواننده چنین احساسی را درک نمی کند و فکر می کند که در یک جزیره جادویی آرام قرار دارد ؛ و البته ابوریحان هم چندان علاقه ای به تکرار این موضوع ندارد.
“تحقیق ماللهند” که بین مولفان اسلامی به تاریخ « الهند » هم اشتهار یافته ، از بهترین کتاب های جهان در ردیف خود شمرده می شود . این اطلاعات برای ابوریحان ، از راه معاشرت و هم نشینی با علمای (پاندیت های ) هند و فراگرفتن زبان سانسکریت و مطالعه ی کتاب های مهم هندویان ، در زمینه های مختلف و ترجمه ی بعضی از آنها حتی کتاب “بید” ( = وید ، ودا ) فراهم آمده است و نظر به استحکام و استواری مستندات ابوریحان در تالیف تحقیق ماللهند ، هنوز هم این کتاب از امهات کتب مربوط به « هندشناسی » در جهان بوده که هیچوقت تازگی و ارزش خود را از دست نمی دهد. ترجمــه ی این کتاب را «ادوارد زاخائو» آلمانی در سال ۱۸۸۸ میلادی منتشر نمود که مجدداً در سال ۱۹۱۰ میلادی نیز انتشار یافته و آخرین تاریخ انتشار آن نیز مربوط به سال ۲۰۰۷ میلادی در هندوستان می باشد.
بیرونی در کتاب “الهند ” علاقه ی بسیار خود به علم آموزی را این گونه توصیف می کند :” با وجود علاقه ی شدید، دریافتم که راه بسیار طولانیی را در پیش رو دارم ، و در روزگار خود ، کاملا یکه و تنها هستم؛ اما با این وجود، هم سختی های بسیار کشیدم و هم از بذل مال نیز مضایقه نکردم تا بتوانم کتاب های سنسکریت را از هرجا که تصور می کردم احتمال یافتن آنها وجوددارد، بیابم، حتی این جستجو در مناطق دورافتاده نیز ادامه داشت . و برای فهم کتاب های سنکریت از دانشمندان هندو (پاندیت ها ) که می توانستند این علوم را به من یاد بدهند نیز کمک گرفتم. کدام دانشمندی می توانست موقعیت دلخواهی را در مطالعه ی این موضوع – چرا که ابوریحان برای پی گیری تحقیقات خود در زمینه علوم هندویان به این کشور رفته بود – مثل من داشته باشد، و این لطف خداوند است که شامل حال من شده و نه خواستِ خود من است . من خداوند را برای آنچه که به من بخشیده شکرگزار هستم .
بنابراین، بیرونی، نخستین دانشمند ایرانی است که درعلوم و فرهنگ وفلسفه ی هندویان تحقیقات بسیار دقیقی را انجام داده و همان طور که پیشتر آورده شد “حلقه ی اتصال دو تمدن کهن ایران و هندوستان” به شمار می آید ؛ و اگر بگویم که او نقش بسیار مهمی در معرفی و شناساندن دانش ، فرهنگ و معارف شبه قاره هند به جهان برعهده داشته است ، سخنی به گزاف نگفته ام .
واژگان کلیدی : کتاب تحقیق ماللهند، آزاد اندیشی ، سلطان محمود غزنوی ، فرانسیس بیکن ، رنسانس یا عصر نوزایی ،علم نقد.
قرن پنجم هجری (یازدهم میلادی ) یکی از درخشنده ترین دوره های تاریخی ایران و یا حتـــی ممتازترین دوره های فرهنگ جهان است ؛ و به جرات می توان گفت که دلیل بالندگی این دوران درتمامی عرصه های دانش و ادب – که شاید هرگز حتی تکرار آن دوران بسیار سخت و حتی غیر ممکن است – وجود خاندانهای بزرگ ایرانی مانند : خاندانهای سامانی ، خوارزم، مامونیان، باوندیان، زیاریان، بوییان ، دیلمیان بوده است که گوش تا گوش ایران را زیر سیطره خود داشته و به رسم نیاکان خود در تشویق دانشمندان، نویسندگان و شاعران و هنرمندان کوشا بوده اند ؛ و اگر بگوییم این قرن چندان چیزی کمتر از دوره رنسانس در اروپا نمی باشد سخن گزافه ای نیست چراکه همان طور که “جرج سارتون” آمریکایی می گوید قرن یازدهم میلادی (یا پنجم هجری ) را می توان به خاطر تلاش های خستگی ناپذیر، دانش ژرف، دقت در تحقیقات و به طور کلی تاثیر گذاری های ارزشمند بیرونی در غرب می بایست قرن بیرونی نام گذاری گردد؛ چرا که او بیشترین کمک را در راه پیشبرد و گسترش روش علمی در فلسفه و علوم انجام داده است.
آغاز مهاجرت ابوریحان بیرونی به هندوستان :
بیرونی ، نخستین بنیان گذار آزاد اندیشی در ادیان و گفتگوی تمدنها می باشد و معتقد است که باید تمام ملل به دور از هرگونه تعصب و پیش داوری به عقاید یکدیگر احترام بگذارند، و شاید نخستین جرقه ی این تفکر از زمانی آغاز می شود که ابوریحان به عنوان منجم ( ستاره شمار) سلطان محمود غزنوی به خاک هندوستان قدم می گذارد و نکته جالب اینجا است که بیرونی همواره مورد غضب سلطان محمود بوده و بیم آن را داشته که به خاطر اختلافات مذهبی به دست آن مرد سفاک و ستم پیشه به قتل برسد؛ ولی عشق به علم و علم آموزی عزم او را برای این سفر جزم تر ساخت. بعد از آنکه او ، پای در رکاب سلطان محمود به خاک هندوستان قدم می گذارد شاید جزو ندرت کسانی است که به فکر جمع آوری غنایم مالی هندوستان نبوده ؛ چرا که دلیل آمدن آن مرد بزرگ به هندوستان نه برای جستجوی گنج مادّی بلکه برای یافتن گنجینه های ارزشمندِ دانش و معرفت، و همچنین تلاش بی وقفه او برای گشودن چشمان مسلمانان برروی دست آوردهایِ علمی هندویان و میراث فرهنگی آنها بوده است و همین توجه و بی نیازی مادی ، او را یگانه عصر خود ساخته ؛ و شاید در تاریخ بشریت ؛ بزرگانی بمانند بیرونی انگشت شمار باشند. در شرح حال آن دانشی مرد بزرگ، بسیار گفته شده که او پس از ورود خود به هندوستان ؛ تمام همت خود را وقف یادگیری زبان سنسکریت کرد و همان طور که در کتاب “تحقیق ماللهند” هم اشاره می کند : ” او در چهل سالگی به آموختن زبان سانسکریت پرداخت اگر چه فراگیری این زبان در ابتدا برای او بسی سخت دشوار بوده اما با کوشش و تلاش بسیار دراین زبان چیرگی کامل می یابد و با کوشش شبانه روزی؛ آن چنان دراین زبان تسلط می یابد که به ابتکار جالبی دست می زند که خاص ذهن خلاق و نورآور خود ابوریحان است و آن انتخاب معادل های فلسفی از زبان سانسکریت به زبان عربی است. او برای فهم کتاب های سنکریت – که کلید گنجینه ی معارف هندویان بوده – از دانشمدان هندو که می توانستند این علوم را به او یاد بدهند نیز کمک گرفت، و با برقراری ارتباط با دانشمندان و عالمانِ دینیِ هند، اطلاعات بسیار گرانبها از این سرزمین به دست آورد . بیرونی ۱۳ سال از عمر گرانبهای خود (۴۲۱-۴۰۸هـ.ق) را در خدمت و مصاحبت محمود گذرانده است و در بیشتر لشکرکشیهای سلطان محمود همراه او بوده و به چشم خود ویرانیهایی نیروهای متجاوز او در شهرهای هندوستان را دیده است . اگرچه بیرونی به سخت می توانست خود را با این اوضاع تطبیق دهد؛ اما از سوی دیگر همراهی- نه هم دلی – با سلطان محمود به او این فرصت را می داد که به هندوستان سفر کند. حاصل این سفرهای سخت و طاقت فرسا اما پربار، بجز کتاب “تحقیق ماللهند” – دایرهالمعارف هندشناسی – بیست اثر دیگر در سایر موضوعات مربوط به هندشناسی می باشد. کتاب تحقیق ماللهند – که حاصل این سیزده سال تلاش بی وقفه و شبانه روزی او است – شامل تمام موضوعاتی است که در این مدت دیده ، شنیده و آموخته بود و بدین ترتیب او مجموعه ای را فراهم ساخت که نه تنها پیش از روزگار او، در بین هیچ یک از ملل متمدن جهان نظیر آن پدید نیامده بود ؛ بلکه قرن ها پس از او نیز هرگز کسی در باره ی علوم و معارف و ادیان اقوام دیگر اثری عرضه نکرد که از لحاظ وسعت دامنه ی بحث ، تنوع مطالب، درستیِ روشِ تحقیق و عمق نظر همسنگ آن باشد. پس از بیرونی ، هیچ نویسنده ی مسلمانی، از شیوه ی بیرونی تبعیت نکرده ، و کتاب های نوشته شده بعد از او، اطلاعات ناقص ، به دور از دقت و متناقضی از مردم هند را ارائه می داد، واساساً بر پایه ی نوشته های غیرقابل اعتماد نویسندگان پیشین و سیاحان مبتنی بوده است .
بیرونی در تالیف کتاب “تحقیق ماللهند” که شامل ۸۰ بخش در موضوعات گوناگون می باشد ، هیچ یار و یاوری نداشته ؛ اما روش علمی بسیار دقیق و جامع او در هزار سال پیش با روش علمی معمول امروزی هیچ تفاوتی ندارد. نکته ی جالب توجه اینجا است که در اکثر منابع به همین نکته اشاره شده که : ” بیرونی بدون هیچ یار و یاور و بدون آنکه به مانند امروز به مجـــلات و نشریــــات ومراجـع و فهـــارس دسترسی داشته باشد …این کار سترگ را به انجام رسانده است .» عیناً تکرار شده است. هم چنان که در صفحه ی ۴۶ کتاب “Aspects of Hindu – Muslim Cultural Relations” نیز استاد بزرگ “فتح ا… مجتبایی” این گونه نقل قول کرده اند که : ” بیرونی پیش از نوشتن کتاب “الهند” همه ی کتاب هایی که در موضوع فرهنگ و علوم هند به زبان عربی نوشته و یا ترجمه شده بود را مطالعه کرده بود؛ اما هیچ کدام از آنها رضایت او را جلب نمی کردند و بیرونی آنها را به دور از واقعیت و پوچ و بی اساس می شمرد.” که با توجه به روحیه ی آزاداندیشی و واقع گرایی ابوریحان، نمی توان انتظار دیگری از او داشت.”
نتیجه گیری :
با تمام آن که در تمام متن همه جا سعی من بر آن بوده که خواننده را با روش تحقیق و پژوهش علمی ابوریحان آشنا کنم که هنوز بعد از گذشت ۱۰۰۰ سال ، حتی اندکی از اعتبار و ارزش آن کاسته نشده ؛ اما دانشمندان غربی براین باور هستند که پژوهشِ علمی به روش نوین ، تنها از «عصر نوزایی»- قرن شانزدهم میلادی – در اروپا آغاز گردیده ؛ و طلایه دار و پیش آهنگ آن را “فرانسیس بیکن” (۱۵۶۱- ۱۶۲۶ م ) حقوق دان و سیاستمدار و فیلسوف انگلیسی می دانند. اما به تعبیر درست تر، شروع “عصر نوزایی” در ایران از قرن یازدهم میلادی – قرن پنجم هجری قمری – توسط اندیشمندانی و دانشمندانی همچون بیرونی آغاز گردید ؛ بدین معنا که ابوریحان همه علوم و اندیشه های بشری را نخست به دیده تردید و انکار نگریسته ، سپس آنها را در بوته ی عدم قبول می گذاشت و تا وقتی که خود او شخصاً غور و بررسی نمی کرد، هرگز مطلبی را نمی پذیرفت ، و حتی شاید بتوان او را جزو پیشگامان« علم نقد » نیز معرفی کرد . بیرونی خود در این باره می نویسد:” نقد مایه جداکردن حق از باطل است ، و نه پایه قیل و قال .”
مداومت در کار و خستگی ناپذیربودن در تحقیق و مطالعه و کار علمی تا پایان عمر ، از ویژگی مهم و منحصر بفرد او است . ابوریحان در مقدمه ی کتاب “الصیدنه فی الطب ” که از واپسین نوشته های اوست می نویسد که سنش از ۸۰ سال گذشته و به سبب ضعف بسیار بینایی و شنوایی، به ناچار کتاب را با دستیاری شخصی به نام “محمد نهشعی” تالیف کرده است.
همچنین در باره سخت کوشی و تلاش های خستگی ناپذیر او نوشته اند که بیرونی ساعتی از مطالعه و کار علمی فراغت نداشت ، و با همه ی مقام که در دانش و ادب داشت همواره در حال تحصیل علوم و تصنیف کتب به سر می برد ودمی از تحقیق و پژوهش دست نمی کشید، اما در دو روز بزرگ، یعنی نوروز و مهرگان که جزو جشن های ملی مهم ایرانیان شمرده می شد، دست از تحقیق و کار علمی برمی داشت .
از آخرین دقایق زندگی ابوریحان و هنگامی که وی در بستر مرگ آرمیده بوده حکایتی پند آموز به دست ما رسیده که در این جا نقل می شود: فقیه “ابوالحسن علی بن عیسی” گوید آنگاه که نفس او(یعنی بیرونی ) در سینه به شماره افتاده بود بر بالین وی حاضر آمدم. در آن حال از من پرسید:” حساب جدات فاسده را که وقتی برایم گفتی بازگوی که چگونه بود . گفتم اکنون چه جای این سوال است. گفت ای مرد کدام یک از این دو امر بهتر؟ این مسأله بدانم و بمیرم یا نادانسته وجاهل درگذرم . و من آن مسأله بازگفتم و فرا گرفت و از نزد وی باز گشتم و هنوز قسمی از راه نپیموده بودم که شیون از خانه او برخاست .”
شمار آثار بیرونی اعم از مقاله یا رساله و کتاب ، آنچه بیرونی خود نوشته است ۱۶۰ عنــــــوان می شود ، که اگر مجموع ۲۵ عنوان رساله دیگر از استادش “ابونصر عراق” و دوستش “ابوسهل مسیحی” را هم که هر دو به نام او کرده اند ،و خود در فهرست آثارش آورده ، بر آن شمار بیفزاییم ، رویهم رفته ۱۸۵ عنوان اثر به نام بیرونی یاد گردیده است . از این شمار ، ۴۰ عنوان اثر بیرونی به صورت نسخه های خطی در کتابخانه های جهان موجود است ، که ۳۰ اثر آن ، تا کنون به چاپ رسیده ، و ۲۵ اثر از این رقم به زبانهای اروپایی و فارسی ترجمه گردیده است .
بن مایه ها :
۱- ابوریحان بیرونی ، اذکایی ، دکتر پرویز ، طرح نو ، چاپ اول ، تهران ، ۱۳۷۴٫
۲ – ابوریحان بیرونی ، آزاد مرد و اندیشمند، کرامتی ، یونس ، شرکت سهامی کتابهای جیبی ، تهران ،چاپ اول ۱۳۸۵٫
۳- احوال و آثار بیرونی ، دکتر ذبیح الله صفا، چاپ دوم ۱۳۷۶٫
۴- ادیان و مکتبهای فلسفی هند،ج ۲ ، شایگان ، دکتر داریوش ، انتشارات امیرکبیر، چاپ دوم ۲۵۳۶٫
۵- تاریخ ادبیات در ایران ، ج ۱ ، صفا، دکتر ذبیح الله ، انتشارات فردوس، چاپ۱۷، ۱۳۸۵٫
۶- تاریخ فلسفه در اسلام ، ج ۱، شریف ،میر محمد،ترجمه دکتر نصرالله پورجوادی، مرکز نشر دانشگاهی ،تهران ۱۳۶۲٫
۷- تاریخ فلسفه در غرب ،ج ۳، راسل ، برتراند، ترجمه نجف دریا بندری .
۸ – تحقیق ماللهند من مقولۀ، ابوریحان بیرونی ، بیدار، ۱۴۱۸ هـ.ق ،۱۳۷۶ هـ.ش.
۹ – تحقیق ماللهند، ترجمه منوچهر صدوقی سها، موسسه مطالعات وتحقیقات فرهنگی ،
۱۰– دایرۀ المعارف اسلامی ، ج ۱۳ ، ناشر مرکز دایرۀ المعارف بزرگ اسلامی ،چا پ اول ، تهران ۱۳۸۳٫
۱۱– دایرۀ المعارف تشیع، ج۳ ، زیر نظر احمد حاج سید جوادی، بهاءالدین خرمشاهی ،کامران فانی، نشر شهید سعیدمحبی، چاپ دوم ، ۱۳۷۵٫
۱۲ – دایره المعارف فارسی ،به سرپرستی دکتر غلامحسین مصاحب ، انتشارات امیرکبیر، کتابهای جیبی ، تهران ،چاپ دوم ، ۱۳۸۰٫
۱۳– دانشنامه جهان اسلام ،ج ۵ ، زیر نظر غلامعلی حداد عادل، بنیاد دایرۀ المعارف اسلامی، تهران ، چاپ اول، ۱۳۷۵٫
۱۴- سیر حکمت در اروپا ، فروغی ، محمد علی ،
۱۵- فلسفه هند قدیم ، از کتاب تحقیق ماللهند ابوریحان بیرونی ، ترجمه اکبر دانا سرشت ، موسسه انتشارات امیرکبیر، تهران ، ۱۳۶۳٫
۱۶- لغات سانسکریت در ماللهند،سید محمد رضا جلالی نائینی ، ن.ش.شوکلا، شورای عالی فرهنگ وهنرمرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی، دیماه ۱۳۵۳٫
۱۷ – منتخب جوک باشست ، میرابوالقاسم میرفندرسکی ، تصحیح و تحقیق و ترجمه، دکتر فتح الله مجتبایی، موسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران ، چاپ اول ۱۳۸۵٫
۱۸- واژه نامه تاریخ فلسفه دراسلام ،باختر ، ژاله ، مرکز نشر دانشگاهی ، تهران ،چاپ اول ۱۳۷۳٫
۱۹- یادنامه بیرونی مجموعه سخنرانیهای فارسی ، شورای عالی فرهنگ و هنر مرکز مطالعات و هماهنگی فرهنگی ، بهمن ۱۳۵۳٫
۱- Aspects of Hindu- Muslim Cultural Relations,Mujtabai,Fathullah,Iranian
Institute of Philosophy,2007.
۲– BIRUNIS ‘ ALHEND, SACHAO EDVARD,V.1,P.1910.
۵-DICTIONARY OF PHILOSOPHY AND RELIGION, REESE, L.WILLIAM, COPYRIGHT 1980 BY HUMANITIES PRESS INC.
۶– An Abridged Edition of the Norton Anthology of English Literature, Honarvar, Hooshang, Sokhanvar, Jallal, Vahid Publications, 1985.P.280-281.
[۱] . دکترای فلسفه از دانشگاه پونای کشور هندوستان.